sábado, 27 de septiembre de 2008

Lucero


DEIDAD MAYOR TIENE LAS LLAVES DEL DESTINO, TAMBIEN CONOSIDO COMO MAÑUNGA, LUBANIBA Y NKUYO, ABRE O CIERRA LA PUERTA A LA DESGRACIA O A LA FELICIDAD. ES LA PERSONIFICACION DEL AZAR Y LA MUERTE. PORTERO DEL MONTE Y LA SABANA. EL PRIMERO DEL GRUPO DE LOS GUERREROS.,EL MISMO SAMBI DIJO: SIENDO TU EL MAS CHIQUITO Y MENSAJERO, SERAS EL MAS GRANDE EN LA TIERRA Y EN EL CIELO, Y SIN CONTAR CONTIGO NUNCA SERA POSIBLE HACER NADA., SE LE SALUDA PRIMERO Y COME ANTES QUE CUALQUIER DEIDAD, Y ES EL PRIMERO EN LA ENTRADA DE LA CASA.,SE CONTENTA CON REGALOS, ATENCIONES Y QUE LE CUMPLAN LO QUE LE OFRESEN Y TODO IRA BIEN, FACTOR INELUDIBLE Y DECISIVO EN CUALQUIER CIRCUNSTANCIA.

LUCERO MODIFICA EL PEOR DE LOS DESTINOS, LO MAS BRILLANTE, EN UNO U OTRO CASO SE VALE DE UN SIN FIN DE SITUACIONES PARA AYUDARNOS O PERJUDICARNOS; SU PRINCIPAL FUNCION ES DE GUARDIAN, PARA QUE NOS CUIDE LA CASA Y LOS CAMINOS.

LUCERO ANDA POR TODAS PARTES, LO VE TODO Y SE METE EN TODO; ES CONVENIENTE QUE SU DUEÑO O SU POSEDOR Y TODO AQUEL QUE ENTRE EN LA CASA DONDE SE ENCUENTRE LUCERO, SEPA DIRIGIRSE A EL, SIEMPRE Y CUANDO SEA INICIADO POR LO MENOS CON ALGUN COLLAR Y SE APRENDA EN LENGUA ESTE SALUDO: SALA MALECUN MALECUN SALA., ES UNA MANERA DE REVERENCIAR Y AGRADARLE PARA PODER TENER SU GRACIA Y BENDICION.

LUCERO LLEVA Y TRAE, APAREJA LO BUENO Y LO MALO, EN UN MOMENTO CAMBIA LAS SITUACIONES, ES AUTOR DE LO IMPONDERABLE, DE DESACUERDOS PASAJEROS O DE ROMPIMIENTOS SUBITOS Y DEFINITIVOS; LA AMISTAD Y EL AMOR MAS VERDADERO LUCERO LO VUELVE ODIO.

LOS CAMINOS DE LUCERO SON 21 Y HAY POR LO TANTO21 LUCEROS, ES UNO Y ES 21, ES EL MISMO ANDANDO POR CAMINOS DISTINTOS; LUCERO LO MISMO ESTA EN LA PUERTA DEL PANTEON, EN LA ESQUINA, EN LA ENCRUCIJADA, EN LOS BASUREROS, EN EL MERCADO, EN LA PUERTA, EN LA SEPULTURA, ETC., ASI SE PASEA POR TODAS PARTES; POR ESO TAMBIEN TIENE VARIOS NOMBRES, ES AMIGO INSEPARABLE DE LOS GUERREROS, DE CHOLA NGUENGUE, DE 7 RAYOS, ES MENSAJERO Y CUSTODIO,

SU RESEPTACULO ES UNA PIEDRA (MATARI) QUE SE MANDA BUSCAR EN EL MONTE O EN EL RIO, Y QUE PUEDE SER DE DISTINTAS FORMAS DEBE SITUARSE A UN LADO DE LA PUERTA SIEMPRE EN EL PISO. LOS DIAS LUNES DE CADA SEMANA ANTES DE SALIR SE LE DA AGUARDIENTE Y PURO, UN VASO CON AGUA CLARA Y FRESCA, ASI COMO MIEL Y SU VELA ENCENDIDA.,SIEMPRE QUE SE LE ESTE OFRECIENDO ESTAS COSAS SE LE HABLA DICIENDOLE LO QUE SE LE ESTA OFRECIENDO; CON MUCHO CARIÑO Y HUMILDAD SE LE PIDE SU AYUDA PARA SALUD DESEMBOLVIMIENTO, Y ABRIR CAMINOS, QUE RECUERDE QUE ES EL DUEÑO DE LA CASA5, ETC. ; UNA DE LAS FORMAS MAS COMUNES DE DIRIGIRSE A EL ES ASI:
“ LUCERITO “ , POR FAVOR CONCEDEME QUE SE ME RESUELVA ESE PRESTAMO, QUE TU MI PADRE SABES QUE NESCESITO TANTO, PARA RESOLVER LOS PROBLEMAS DE ESTA TU CASA, QUE NO ME FALTE SALUD Y EL DESENVOLVIMIENTO, “ PAPA “

ANTES DE HACERLE LOS OFRECIMIENTOS Y PEDIRLE LO QUE SE DESEA, SE LE SALUDA, NO SE DEBE OLVIDAR QUE AL IRSELE DANDO LAS COSAS QUE SE LE ESTAN OFRESIENDO SE VAN ENUMERANDO, POR EJEMPLO: TE ESTOY DANDO PAPA, AGUARDIENTE DE CAÑA, MIEL DE ABEJA QUE TANTO TE GUSTA Y TU HUMO DE PURO, ETC., SE LE HABLA CON MUCHO CARIÑO, Y NUNCA SE LE DEBE DE ENCERRAR EN VITRINA O EN CASITA PORQUE SE ENOJA PUES NO LE GUSTA ESTAR ENCERRADO.

EL FUNDAMENTO DE LUCERO ES LA PIEDRA ( MATARI ) SOLO LA PUEDE FUNDAMENTAR UN TATA NGANGA, PUES SE DEBE TENER LA RESPECTIVA FACULTAD PARA ELLO; TODA VEZ QUE PARA PODER IMPARTIR FUNDAMENTOS, YA TIENE QUE TENER EL SUYO PROPIO ( LA NGANGA ), ASI COMO HABER PASADO POR EL PROSESO DE INICIACION POR SU PADRINO O SU MADRINA A LO LARGO DE SU PREPARACION POR LOS DIFERENTES CONOCIMIENTOS QUE LO LLEVAN A LA CONSAGRACION COMPLETA PARA PODER LLEVAR FIELMENTE LA RAMA DE PALO MONTE CON EL PERMISO DEL FUNDAMENTO MAYOR POR MEDIO DE LA LETRA QUE EN EL MOMENTO MAS INDICADO EL PADRINO O LA MADRINA

SI SE RECIBIERA UN FUNDAMENTO, POR EJEMPLO DE LUCERO DE MANOS DE UNA PERSONA QUE NO ESTE FACULTADA NI TENGA PRENDA, NI AUTORIZACION, PUES EN VEZ DE IRLE BIEN LE IRA MUY MAL., SOBRETODO EN PALO MAYOMBE HAY MUCHAS PERSONAS QUE SE DICEN FACULTADOS Y NI SIQUIERA CUENTAN CON DICHAS CEREMONIAS, NI RECEPTACULOS QUE LO RESPALDEN PARA ESA CEREMONIA, PERO SI ENBARGO POR EXPLOTAR HACEN COSAS INDEVIDAS, PERO SU LOCURA Y MALDAD LAS PAGAN CON EL TIEMPO, ESE ES EL RIESGO Y LO SABEN. Y EN EL MENOR DE LOS CASOS DE NADA LE SIRVE A LA PERSONA QUE LO RECIBE, PUES NO LE TRABAJA.


PARA ESTO DE RECIBIR UN FUNDAMENTO, DEBE DE ESTAR SEGURA LA PERSONA DE QUIEN LO RECIBE, PUES VA A ESTAR LIGADA A ESA PERSONA, SU PADRINO O MADRINA, EL RESTO DE SU VIDA, Y DEBE DE SABER QUE ES LA PERSONA CAPACITADA, QUE REALMENTE SI TENGA UNA PROTESTAD Y PUEDA DARLE A USTED LO QUE NESECITA SI ES QUE LO NESECITA, PORQUE PUEDE HACERLO SOLO PARA SACARLE DINERO. ESTAS COSAS NO SON DE JUEGO. RECUERDE LA MALDAD SE CASTIGA Y MUCHO MAS A UNA PERSONA QUE ES SASERDOTE Y SE APROVECHA DE LA FE DE LOS DEMAS PARA SACAR PARTIDO, ESO TIENE SU RESULTADO CON EL TIEMPO.

DEBE TENER MUY EN CUENTA AL ELEGIR LA CASA ( MUNANSO ) DE LUCERO A QUE VA APERTENECER, PUES DESPUESDE ESTAR INICIADO SE PRESTA A QUE USTED VEA COSAS QUE NO DEPENDEN DE SU CRITERIO Y QUIERA RETRACTARSE; ESO REPRESENTA UN AGRAVIO PARA LUCERO Y TIENE SU CASTIGO, A VECES MUY DURO, DEPENDE DE LA MAGNITUD DEL AGRAVIO, TALES COMO: OFENDER, RETAR, ENVIDIAR, ETC.,A SU GUIA, PADRINO, O A LA
DEIDAD.

ANTES DE TENER UN LUCERO EL INICIADO DEVERA TENER EN CUENTA QUE NO PODRA RETRACTARSE ; ESO REPRESENTA UNO DE LOS PEORES AGRAVIOS A LUCERO, PORQUE SU CASTIGO SERA MUY RECIO, PUES COCIDERA QUE USTED VOLVIO LA ESPALDA Y OBRO CON DOLO, QUE NO CRE EN ELLOS Y LAS PRUEBAS NO SE HACEN ESPERAR, SON MUY DURAS Y HASTA LA VIDA LES CUESTA.

SI SE DESEA TENER A LA DEIDAD LUCERO EN LA CASA, DEBE HABER ARMONIA SOBRE TODAS LAS COSAS, YA QUE SE ENCUENTRA EN LA CASA UNA DEIDAD, AL QUE USTED Y TODOS DEVEN RESPETAR Y LAS INCONSECUENSIAS DE LOS HUMANOS LOS IRRITA; EN LAS COSAS ABSURDAS QUE REALIZAN, TAMBIEN ES DE MUCHA IMPORTANCIA LAS ATENCIONES QUE SE DEVEN TENER CON LA DEIDAD; LAS ATENCIONES Y COSAS MAS PROFUNDAS DE LUCERO QUE DEBE USTED SABER, DEVEN SER ENSEÑADAS POR SU PADRINO O MADRINA.


LUCERO ES LA PRIMERA DEIDAD QUE SE DEBE ENTREGAR EN LA CASA DE TODO INICIADO, AUNQUE NO SEA EL PROTECTOR DE SU CABEZA, PUES EL NO PUEDE FALTAR EN NINGUN MUNANSO.

SUS ATRIBUTOS SON: TODOS LOS OBJETOS UTILIZADOS EN LOS JUEGOS INFANTILES ASI COMO EL GARABATO, EL SOMBREROM DE GUANO, PALOS DEL MONTE, COCOS SECOS DECORADOS, Y OBJETOS DE CAZA Y PESCA.
SUS COLLARES SO DE COLOR ROJO CON NEGROQUE REPRESENTAN LA VIDA Y LA MUERTE; EL PRINCIPIO Y EL FIN; LA GUERRA Y LA TRANQUILIDAD.
SE LE OFRENDA: AGUARDIENTE, TABACO, MAIZ TOSTADO, COCO, PESCADO AHUMADO, JUTIA AHUMADA, MANTECA DE COROJO, VELAS, DULCES DE TODOS LOS TIPOS., UNA OFRENDA MUY ESPECIAL ES COLOCARLE UNA CABEZA DE JUTIA Y/O SACRIFICARLE UN RATON.

LOA ANIMALES QUE COME SON: EL CHIVO, POLLITOS, GALLOS, RATONES, JUTIAS Y EN ALGUNOS CASOS PALOMAS, SU MENSAJERO ES EL RATON. EN GENERAL PODEMOS DECIR QUE ES DE CARÁCTER BURLON E INFANTIL PRETENDE IMITAR LOS INESPERADOS VIRAJES DEL DESTINO, LAS ALTERNATIVAS UNAS VECES FELICES Y OTRAS DESGRACIADAS, DE LA SUERTE, LUCERO PERSONIFICA ESE CARÁCTER TOTALMENTE IMPREDECIBLE DEL AZAR, QUE NOS ABRE O NOS CIERRA LOS CAMINOS ARBITRARIAMENTE Y QUE, EN TANTAS OCACIONES, TAMBIEN PARECE BURLARSE DE NOSOTROS. ES DE CARÁCTER TRAVIESO, FACIL DE IRRITAR TAN SOLO CON NO ATENDERLO; POR ESO ES EL PRIMERO QUE SE ATIENDE Y SE LE CANTA, ES EL PRIMERO EN TODO.

PROTEJE CONTRA ACCIDENTES, RIÑAS, MUERTES POR EMORRAGIAS INCONTENIBLES, Y TAMBIEN PROVOCADAS POR TRAICIONES, AGUA EN LA SANGRE, PENAS Y MISIONES.

SUS PLANTAS SON: ABA, ABRECAMINO, AJI DE CHINA, ALCANFOR, ARTEMISA, BARIA, GUAYABA, GUAYABILLO, ITAMO REAL, MIJO, ÑAME, PALO MORO, PALO TORCIDO, PALO NEGRO, PENDEJERA, PICA PICA, RASPA LENGUA, ROMPE SARAGUEY, SIGUARAYA, YAMAO, YERBA FINA.

SUS HIJOS SON INTELIGENTES Y HABILES PERO POCO ESCRUPULOSOS. SE INCLINAN A LA DEPRAVACION Y A LA CORRUPCION. EL TIMO, LA ESTAFA, Y LAS INTRIGAS POLITICAS., LES GARANTIZAN EL ÉXITO EN LA VIDA.

LUCERO SUELE SINCRATIZARSELE CON EL NIÑO DE ATOCHA, SAN ANTONIO DE PADUA Y EL ANIMA SOLA. SU SINCRETIZACION CON LUCERO PARECE RELACIONARSE AL CARÁCTER INFANTIL CON QUE SE REPRESENTA, SU FIESTA SE CELEBRA EL DIA PRIMERO DE ENERO., SUS DIAS SON LOS LUNES Y LOS MARTES, ASI COMO EL 6 DE ENERO Y EL 13 DE JUNIO QUE TAMBIEN LE PERTENECEN.

LA HISTORIA DEL NIÑO DE ATOCHA ES COMO SIGUE: EN LA CIUDAD DE ATOCHA, EN ESPAÑA, HABIA MUCHOS CRISTIANOS PRESOS DURANTE LOS ULTIMOS AÑOS DE LA OCUPACION ARABE. NADIE ESTABA AUTORIZADO A ENTRAR EN LAS PRISIONES, SALVO LOS NIÑOS. LAS MADRES Y LAS ESPOSAS DE LOS PRISIONEROS, QUE SABIAN QUE ESTOS CARECIAN DE SUFICIENTE PAN Y AGUA, ROGABAN CONSTANTEMENTE PORQUE ENCONTRARAN ALIVIO A SUS SUFRIMIENTOS. CIERTO DIA, UN NIÑO LLEGO A LA PRICION CARGANDO UN CESTO LLENO DE PAN Y UN CUBO LLENO DE AGUA CON UN CUENCO PARA BEBER. LOS MOROS QUEDARON ASOMBRADOS AL OBSERVAR QUE DESPUES DE HABERLE SERVIDO A LOS INUMERABLES PRISIONEROS, TANTO EL CESTO COMO EL CUBO SEGUIAN TAN COLMADOS COMO AL PRINCIPIO. DE ACUERDO A LA LEYENDA, JESUCRISTO HABIA ATENDIDO A SUS PLEGARIAS Y HABIA VENIDO, COMO NIÑO, A LOS QUE CARECIAN DE AYUDA MATERIAL Y ESPIRITUAL.,DESDE ENTONCES SE LE SINCRETIZA CON LUCERO.




LA HISTORIA DE SAN ANTONIO DE PADUA ES COMO SIGUE: SAN ANTONIO NACIO EN LISBOA. A LOS QUINCE AÑOS TOMO LOS HABITOSEN EL MONASTERIO DE CANONIGOS SEGLARES DE SAN AGUSTIN. PREDICO EN DISTINTOS PAISES, ESTUVO EN AFRICA Y DE EL SE CUENTAN ELOCUENTES ANECDOTAS. DISCUTIENDO CON ALGUIEN QUE NO PODIA CREER QUE LA CARNE Y LA SANGRE DE JESUS SE ENCONTRARAN EN EL PAN Y EL VINO DE LA MISA, HIZO QUE LA MULA DEL DESCREIDO DESPRECIARA UN MONTON DE CEBADA, AUNQUE ESTABA MEDIO MUERTA DE HAMBRE, Y SE ARRODILLARA DELANTE DEL SANTISIMO SACRAMENTO. TAMBIEN SE CUENTA QUE EN CIERTA OCACION SE PUSO APREDICAR A LA ORILLA DEL MAR Y QUE LOS PECES SE ASOMARON PARA ESCUCHARLO, OCACION QUE APROVECHO PARA DARLES LA BENDICION.,TAMBIEN SE DICE QUE LE HABLABA A GENTE DE DISTINTAS NACIONALIDADES Y QUE TODOS LO ENTENDIAN. LA CELEBRACION DE SAN ANTONIO CON LUCERO PARECE ESTAR RELACIONADA CO QUE GENERALMENTE APARECE REPRESENTADO CON UN NIÑO EN LOS BRAZOS.


EL ORIGEN DE LUCERO, LO EXPLICA EL SIGUIENTE RELATO:
AÑAGUI, MADRE DE LOS LUCEROS APARECE CASADA CON OCUBORO, UN REY DE OBADEL QUE CONCIBE ESTE HIJO, QUE LLAMARA LUCERO, PUES NACE PRINCIPE, SU ORIGEN ES REAL. UN DIA, SEGUIDO DE SU NUMEROSO SEQUITO QUE LO ACOMPAÑABA. SE DETUVO EN UNA ENCRUCIJADA DE CUATRO CAMINOS, ALLI TITUBEO ANTES DE SEGUIR Y ELEGIR EL QUE DEVIA TOMAR, EN ESE TRANCE DIO TRES PASOS, TRES VECES CADA VEZ Y CONTO LUEGO SIN VACILAR HASTA LLEGAR DONDE SE ALLABA UNA LUZ QUE SE DIVIDIO EN DOS BRILLANTES EN EL SUELO, ENTRE LAS YERBAS, COMO DOS PUPILAS PENETRANTES QUE LO MIRABAN, LUCERO SE INCLINO SOBRE LOS BRILLANTES MISTERIOSOS Y LLENO DE TEMOR Y RESPETO RECOGIO UN COCO SECO, LO LLEVO AL PALACIO Y LE CONTO A SUS PADRES LO SUCEDIDO, COMO ERA TAN BROMISTA Y TRVIESO, SUS PADRES NO LE CREYERON.

EL COCO SECO QUEDO ABANDONADO DETRÁS DE UNA PUERTA ; UN PAR DE DIAS DESPUES, ESTANDO REUNIDOS EN UNA FIESTA TODOS LOS CORTESANOS, EL COCO VOLVIO A RESPLANDECER, CON UNA LUZ TAN CLARA Y BRILLANTE QUE LES PRODUJO TEMOR O MAS BIEN TERROR; ESTE FENOMENO COINCIDIO CON LA MUETE SUBITA DEL PRINCIPE LUCERO Y DURANTE TODO EL TIEMPO QUE DURO LA LARGA CEREMONIA DE LOS FUNERALES, EL COCO FULGURO INTENSAMENTE.

A LA MUERTE DE LUCERO FULGURO UNA EPOCA DE CALAMIDADES Y MISERIAS, REUNIENDOSE LOS ADIVINOS DEL PALACIO, Y DEDUJERON QUE LA DESGRACIA QUE OCURRIA EN EL PUEBLO ERA POR EL ABANDONO QUE POR TEMOR SE LE TENIA AL PRODIGIOSO COCO, QUE DEJO EL PRINCIPE LUCERO AL MORIR.

PERO AL IRLE A HACER LOS HONORES Y SACRIFICIOS YA QUE EL COCO ESTABA PODRIDO Y RECOMIDO POR LOS GUSANOS Y BICHOS, ESTO ORIGINO OTRAS ASAMBLEASDE LOS ADIVINOS, QUIENES RESOLVIERON ESCOGER UNA PIEDRA QUE LAVARON CON QUIMBANZA Y SACRAMENTARON COMO SE HACE HOY EN DIA EN LA RELIGION, PARA QUE SU ESPIRITU DE LUCERO VINIESE DESDE EL LLANO A ALOJARSE EN LA PIEDRA.

POR SU SANTIDAD DEBE TENERSE EN UNA PIEDRA INCORRUPTIBLE O EN UN MUÑECO TALLADO EN CEDRO; EL COCO Y EL ÑAME TAMBIEN SE UTILIZAN PERO SE DESCOMPONEN Y SOLO SE USAN COMO OFRENDA DE MANJAR PRIVILEGIADO DEL DIOS.

LUCERO ESTA DIFUNDIDO POR TODAS PARTES; ES UNA RED DE COMUNICACIÓNES ENTRE SI, CONSIDERANDO DE LOS MAS IMPORTANTES EL DE LOS CUATRO CAMINOS, QUE ES EL MONTE.
ESTA INFORMACION FUE PROVISTA POR UNA PAGINA HERMANA, POR LO QUE CADA UNO HARA LAS OBSERVACIONES QUE CREAN NECESARIAS.

viernes, 26 de septiembre de 2008

Diccionario Congo

A


Abanico: efu
Abrir: wuanka, duilando
Abrojo: nguigo, nguino
Abuelo: nkai, nkuku
Aceite: masi maki
Actividad: kianyangla
Adelante: yalanga ngui
Adivinar: vititimenso (con espejo magico),vititi nkobo(s)(con caracolos)
Adivino: kusambulero, ngango ngombo, vititi sambidilango (vista del conocimiento )
Adorno: butan dumba, mona
Africa: wankila
Agua: mansa, manso, masa, mesi, ymasa
Agua coco: masa kamputo
Agua del mar: kalunga, galunga, masa kalunga
Agua del rio: lango cholan
Aguardiente: malafo, masa agangulero
Aire: nkili, kunanfinda
Aji: fotila
Ajo: diamputo, niasa
Alamo: machuso, mechuso
Albahaca: medalo, guanguao
Alcol: malafo mbinga, mabinga
Algodon: duambo
Almendra: eguinse
Alta: simane, sambi, sambia, nsambi, nsambia
Altar: brandiku sambi, brandiku nsambi
Amado: ngua
Ama: ngolele
Amanecer: dikolombo dikuama
Amarillo: moamba
Amarrar: kuta, nkuta
Amiga: nkundi, yeye
Amigo: wankasi
Amigos: bakundi
Amuleto: makuto
Ancestro: bakula
Antepasado: bakula
Aqui: munankuto
Araña: masu
Arbol: bukua, musi yaiti
Arena: miseke
Arêtes: ngungu
Arrodillar: fukama
Arroz: eloso, loso, yaloso
Avispa: supiwanpungo
Ayudar: kawanko
Azogue: fendingonde
Azul: bundi


B


Babosa: soyanga
Bailar: kina kuame
Baile: kizumba
Ballena: lauriako
Bandera: kanda, lelensuata
Bañarse: minia
Baño: sala
Barco: kumbe, nkumbe
Barriga: malusa, kibumo
Bastante: mbongo
Baston: tongo
Basura: nsasa, ntiti
Bata: matutu
Bautizo: botika, gangango
Beber: mu
Bebida: chamba, malafo
Bendicion: diangansua
Bichito: bitilengo, (nfiman)
Bicho (s): munfuira,(muninfuise)
Bien: kiambote
Bigotes: sanso, nsanso
Blanco: mundele
Boca: nua, nia mua, munan nua ,moa, nako
Bolsillo: kuto, nkuto, munankuto
Bonita: mlombe, mbuta
Bota: lusango
Botar: yosa
Botella: fumbo, buate
Brazo: limbo batolembo
Brocha: sama
Bruja: guenge, nguenge
Brujeri: kindamba, mayombe, mumbanda
Brujo: tata nganga, tata nkisi, tata ndoki ,tata mayombe, nbandoki, ndongo, ngangulero
Bruto: matutu
Bueno: bundu, lulendo, mbote
Burro: kombo bongala


C


Caballero: ndo, pana
Caballito del Diablo: nkombo akino, nsusu muteka
Caballo: batu, nialo, nialu, fato, nfato, nkako
Caballo medium: ngango ngombo, nganga ngombo
Cabeza: brukoko, ntu, muluanda
Cabildo: munanso
Café: kundia, kasa, kualikilo
Calabaza: malampe, nale, makuke, maluke
Caldero: kiso, nkiso, muluguanga
Calenture: fuka, mfuka
Caliente: banso
Calor: banso, muyondo
Callar: quisa
Calle: nsila, sila
Callese: kawako matoko
Cama: tanda, lukuame, mfuembe
Camaron: brinda, nbrinda
Caminar: kiamene, kuenda, kiako
Camino: kuenda, kuendan, nsila
Campana: ngongo
Campo: ngongo
Campo: kunayonda, kunayanda, nseke, mumuseke, miseke
Canasta: kawuandi
Candado: matui, kumba
Candela: bansa, bansua, nbansua, mboso, ntuya, baso, mbaso
Canela: mokoko wando
Cantar: nfindan
Canto: nfinda, mambo
Caña: Mikanga, misanga, muengue, marioka
Caña de azucar: madiandia, musenga
Caña brava: matombe
Cañon: matende
Cara: bundi, itama
Caraco: nkombo, bonantoto, simbu
Carbon: etia
Carcel: nso gando, kutamu labambu
Carne: mbisi, bisi, mbifi, bifi
Carnero: meme, dimeme
Carta: mukanda, nkanda
Casa: nso, munanso
Casado: nkla
Casamiento: kusankana, longo
Cascara: lele
Catorce: kumiya
Cazador: mbole, walumbe
Cazar: kuela
Cazuela: balongo, balonga, kalubango, mulanganga, guincho, nguincho
Cebolla: molalo, alulosa, abubosa
Ceiba: nsambi, ngundu, nsambia
Cementerio: nfinda ntoto, kunanso, kunansinda
Ceniza: mpolo kubi, mpolo banso
Cerebro: samidilango
Ciego: wafamensu, kanaba
C ielo: nsulu,sulu
Cien: nkama
Cigarro: nsunga, sunga
Cigarillo: nsunga mene
Cimarron: pakase lele
Cinco: ifumo
Cintura: eluketo, munila
Ciudad: mbansa
Clavo:manna sonye
Cobrar: igana
Cocina: lambe
Cocinar: ise
Cocinero: mulombi, mualambi
Coco: kano mputo, babomela busa, bana koko
Cocodrilo: gando munandansa
Coge: kuata
Coger: tala
Cojo: guafakulo
Collar: sanga ndile, nkutu dilanga
Comer: gako, lubia
Comida: ndia, uria, udia
Compañero: mpanga samba
Comprar: kuenda suila, kita
Contra: nika
Content: matoka kawuando
Conversando: banbangan
Conversacion: burokoko
Corazon: ntimate, nbundo, nchila
Corojo: ntunde
Correr: lenga
Corriendo: san san
Craneo: kiyumba
Crusifijo: nkangui, nsambiapiri
Cruz.: njumbo, tanda, kabusa
Cuarto: suako
Cuatro: iya, tatu, efua
Cuatro esquina: dilu, ndilu
Cuatro vientos: kuluso, lucero
Cuba: ngundo, kimputo
Cubano: wanfuto
Cucaracha: nalende, kalu
Cuchillo: mbeleko, bele, mbelefina
Cuerpo: nitu, masimenga, fumanguame
Cueva: kasimbo
Cuidado: kirio, nkirio
Culebra: mbamba, nsima
Curandero: ngango buka, gangantare
Chivo: chenche, ekomba, kambo, kombo, nkango, nkongo
Chusma: ñangara
Chismoso: ndimanguiwa
Chiquillo: watoko, guatoko
Chino: mingango, mongango

D


Dame: kuende, atuya, tambula, samba, mpandika
Dar: kuba
Daño: diambo, kualono
Dedo: mioko, mioka, nguika
Dedos: nlembo, limbo
Derretir: languan
Deseo: ntondele
Despacio: sualo, sualo
Despierto: wiriko
Desprenderse: sakri, sakrila
Dia: da, muine, diambo
Diablo: ndoki, kimbundo, karire, miniampungo, kachanga, tata lubuisa, sampungo, doki
Diente: menu, meno
Diez: kumi
Dieciseis: kumisabami
Diecisiete: kumisabuare
Dieciocho: kuminona
Diecinueve: kimifua
Dinero: nsimbo, simbo, simbongo, nbongo
Dios: nsambi, sambi, nsambia, sambia
Dioses: mpungos
Diosa: mpungu
Doce: kumiyole
Dolo: yela, lunsa
Domingo: diansona
Doncella: kiwaka
Donde: kilumbo
Dormer: leka, solele
Dos: yole, tauo, yari
Duele: yele
Dueña: ngunda nkita
Dueño: gangan gumbo
Dulce: dimbo, ndiambo
Durante dia: kunanga
Durante noche: kuseka
Durmiendo: talenkendo

E


Edad: kisoko
El: muena, muana
Ella: ndumba
Elefant: nsacho, insane, bondantuei, pakasa sao, nsao
Embarazada: loyu
Enamorado: yambisa
Enano: ndundo nbaka (evil)
Encender: ntuya
Enciende: songuila lumuine
Energia: wanga
Enfermedad: kuankumero, yari yari, yemba ,yembo
Enfermo: yera, yari, yanyara, tubelanga
Enojarse: fula botan kando
Entender: tukuenda
Enterra: kunfunda
Entierr: lucamba nfinda ntoto
Entrar: kota, kuenda
Envidia: kimpa, kimpalu
Epilepsia: nianga
Ereccion: nfia timbisi
Esclavo: mabika, mubika, muika, mbaki, musensa
Escoba: monsi, nmonsi, kamba, baombo
Esconder: kabansiero, kabanchielo
Escopeta: nkele, kele
Escribir: masanika, chikuere, mukanda
Escuchame: guisa
Escucha: sikilimambo
E spanol: musuluwandio
Espejo: vititi menso
Espejuelos: lumeno
Espina: kere benda, kunai
Espiriyu: nkuyo, nkisa masa, ngunda, ndundu, dundu, indiambo
Espiritu: kindoki, kilumbo
Espiritu: nfumbi
Espiritu: musanga
Espiritu,(malo: ndoki
Esposa: nkana
Esquina: pambian nsila
Estar: diata
Estoy: year
Estomago: puan boane, monalusa
Estrellas: buetete, buete, tetenwangam tetemboa, tango bonansisa, bunansisa
Estudia: kundilonga
Excremento: tufe, tufi, ntufi
Extranjero: lunwanda, lunwando

F


Faja: fanda, ponda
Fallesio: tondolo kuame
Fama: bango
Familia: kanda
Fantasma: kinkindiki
Favor: sofeka, nsofeka, masikila
Ferrocarril: guio kila, nkumbre kunayiere
Fiesta: sikiringoma, kisobiakia, kisingokia ngola, bangalan
Fiesta,(baile): kuma kia ngola
Fiesta,(música ): mumboma
Firma: patibemba
Fecha: fendinde, yilo
Floja: tui kamasinda
Fogo: kuta, nkuto, munantuya, muyaka, maka
Fornicar: timbe, fifigita oyongo
Frijole: guandi, nkita lumbe

Frijoles colorados: guandu mayonda lele
Frijoles negros: madenso, mandenso
Fruta: machafio
Fruta bomba: machafio kisondo
Fuego: lemo, bukula
Fuerza: basuke sunga, munu suke nsunga, fatibenba
Fundamento: songue, munalanga, pungun banso, yaya wanga
Funeraria: yemba, fua nso

G

Galleta: pogitana
Gallina: nsusu, sunsuketo, susukeke, wanambolo
Gallo: nsusun kokoro, sunsu ketu, susunwere, nsusu
Gancho: samio
Ganso: wankala
Garabato: mombala
Gato: kimbungo, chiwambe, fumancano, fundiankane, guai,tualengo
Gata de magi: bumba
Gordo: buamato
Gracias: ndondele, ntandole, tondele, ntandala, moana, nkimandi, wanka, nwanka, ndoso
Grande: ntukua
Grupo: krikoria
Guanajo: nsawawo, asonwa, asowa
Guarder: nbaka
Guerra: mulonga, gongomakarira
Guitarra: lambrile matoko, sansimatoko

H


Habla: bobandinga, boba, mboba
Hacer: kuila
Hacha: krengo, bele
Harina: diba, ndiba
Henbra: nkendo, nketa
Hermana: mpangui yakala
Hermano: mpangui
Hermosa: boloya
Hernia: mulungua
Hierbas: bikanda
Hierro: songe, nsonga
Hija: moana, guandin
Hijo: munanfuto, munanu, munana
Hilo: babuso
Hinchado: mabimbi
Hoja: difue, kuku, nkanda
Hombre: muana, burumbano, mabumboa, yakara
Hormiga: kiniomi, miasiman nfitete, fuila
Hospital: kuanso, kumanso
Hoy: kuangui, guaki
Hoyo: kuko
Hues: matari pemba, mfansi, yesi
Huesos: kongome, kanguame, musombo
Huevo: lele, mankima nsuso
Humanidad: bantu
Humo: disi


I


Iglesia: munanso nkisi, kunanso
Ignorer: Dialamenso
Incienso: mpolo nsambi
Indio: minganga badigaso, yamboaki
Infierno: lurian bansa kariempemba, yenda kumbansa
Iniciacion: mpangui sama, kirano, malembe goganti
Inteligencia: ntu
Irse: mbakuako, mikuenda

J


Jabon: saba, nsaba
Jarro: disanga
Jefe: mbansa, ngumbula, fumo, nfumo, npangala
Jengibre: ntua, tua
Jicara: wata, nputo guankala, futu guankala
Jicotea: nkufo, guru, fuko, sarakunseko
Jimaguas: basimba kalulu masa
Jimagu: mpansa
Jorobado: guatekama
Joven: matoko, baleke, muleke
Jubo: ñanka, ñunka, ñioka
Junto: ambiantsa
Juramento: kimbo, Kimba
Justici: dundalonga, fuambata, nfuambata
Jutia: ngunche, kumbe, nfuku

L


Labor: kebula
Ladrar: mufe
Lagartija: diansila
Lagrimas: masosi
Laguna: mungane monsa, tuale lango
Largo: mboriyandi
Lavar: sankumali, sukula
Leche: magonde, nsunka

Lechusa: minian puango, fungo masuka, muni nfuanga
Lejos: tanga nkanda
León: nsombo, kiandongondo
Levanter: sangula
Levantate: sikama
Licencia: gonad dariyaya, gueyaye
Limon: koronko, kiangana
L impiaza: nsala, sala
Limpio: nsaku
L oco: fuati
Loma: sumulongo
Loro: nkusu
Lucero: tetemboa, kimango
Luna: ngonda, gonda,ngunda ,tango dilanso
Lunes: nsala
Luz.: tuya, munia
LLover: mbula, nfulanguisa
LLuvia: lango
LLanto: masanga, samba, sambiayaya
LLenar: kumbre
LLorando: dalan kuame, dalan kuami

M


Machete: mbele
Madera: nti, miti
Madre: yaya, ngua, yeye, kuandi
Madrina: yaya, nsumbo, ngundi
Magia: kimpa
Maja: mboma, ñoka, bomboma, kimbamba
Mal: ñari, nguame, kombo samba
Malo: ngongo, yela, malembe
Mandar: tuma
Mano: inkuako, blanki, nguika, mbemba, mbembo
Manteka: mansi, mense
Mañana: masimene
Mar: kalunga
Marido: masuako, nkana, matoko
Martes: nkando
Martillo: ndungo, bungo
Matar: bonda
Mayombe: mayombe
Mayor: tata ngango, tata nkisi
Medicina: bilongo
Mentira: bamboo
Mentiroso: bambunguei
Mesa: brandiku
Mile: buke, ndambo kinkolo, wemba, dimbo
Mirar: nsinde, muene, bika
Mire: kili
Misterio: limbo, nkui
Montaña: kunalemba, mongo
Monte: nfinda, kunanfinda
Morir: kufua
Mosca: boansi, bonse
Mosquito: lulendo, kangoma
Mucho: bobe, ingui
Muerte: malala
Muerto: nfumbe, nganga, nkula, bakula
Muje: dimba, nketo
Mundo: bemba, panguila, npanguila
Mundo: ntoto
Misica: gungafuto, minwi, pungui


N


Nacer: sapunto
Nadir: guanbinda
Nalgas: fembe, bungonani, matako, nfembe
Naranja: balala, muamba, nbegfo
Nariz: masuru, masuri
Negocio: mbembo
Negro: mifuita, kulu, yandombe
Ningun: mune pun
Niña: mdumba nene, ndumba bakala
Niño: moana luke, basikanda
No: nani, ko
Noche: kalungo, buna fukua
Nombre: lusina
Nosotros: tutu
Nubes: yalanwa munanlusa
Nudo: nkango, gango
Nueve: fua, mendako
Nuevo: lulend penfialo
Numeros: uno-yesi, dos-yole, tres,-itatu, cuatro-iya, cinco-ifumo, seis-isabami, siete-isubuare, ocho-inona, nueve-fua, dies-kumi

O


Obispo: fumo, nfumo
Ocho: inona
Oidos: mato
Oigo: mo wa
Oir: kuto, sikiri mato ,nkuto
Ojos: mensu, mato
Oreja: tuto, nwenga
Orinar: lango banga
Oscuro: tombe, mfuembo, mpimpa.

P


Padre: tata
Pagar: futeno
Pai: nsi
Pajaro: sunso, nui, sunsun
Palabra: dinga
Palabras: mato
Palacio: munanso
Palero: tata nkisi
Palma: lala, mamba
Palo: kunie, nkunia
Paloma: Nsuso nsambia
Pan: mbolo
Pantaloon: mbati, lele makate
Pantera: yamakara, kombo bongala
Pañuelo: mbenso, dilanso
Papel: katkan kanda
Para: duala, nduala
Pared: lumba
Parir: kabo angasi
Parto: mpasi
Pato: nsusulango, bandango
Pavo: nsusu asogue
Pecho: nturu
Pegar: tati
Peleando: monongoya, sambulam
Pelo: nsefu, nsuke
Pellejo: kanda
Pena: nfia, magate
Pensando: bosando
Perdon: sambia ntuke, ntuke
Permiso: kuenda banguanta
Perro: bua, mbua, jimbia
Pescueso: nchinga
Pescado: sonse
Pie: mumalo, ntambe, mioko
Piedra: matari
Piedra iman: fumanda kimpenso
Piedra rayo: nkita simpungo
Pimiento: ndungo, tuola
Piojo: tatu
Piña: miengue
Planta: nsiama, kongue
Platano: makondo
Plumas: nkanda, mukanda
Poco: kukako, mune yole
Podrido: nfua
Pocicia: gando, mucuaputo, cabo ronda
Polvo: mpolo
Polvora: fula
Porqueria: ntufe
Pozo: longue, kamatoto
Prenda: nganga, ganga, munganga
Preso: nena luande
Prohibid: nlongo
Pronto: tuimini
Prostituta: nkuna nwako, mbisi labana
Prueva: walenga
Puente: masa lamba
Puerco: misunguru
Puerta: munelando

R


Rabo: sila, biokoncila
Raiz: bugule
Rana: sire
Rata: mbinda, matutu
Raton: ntongo
Rayo: nsasi fula
Recoger: kuabilanga
Recuerdos: samuna nkenda
Redondo: kuyerere
Regresar: lurie
Relo: ntiele
Resguardo: makuto
Retrato: dimbo
Rezo: mabungo, mambo
Rey: nfumo, nani
Rico: mbongo
Rincon: kasuako
Riñon: mbanga
Rio: lukango, mbelesi
Rojo: mbuaki, mengu
Romper: diboa
Ropa: nguelele, bebe, mbeke
Roto: kitutu

S


Sabado: wengue
Sabana: muna, beko
Sabe: bika
Sabiduria: ntuan, bundanga
Sabio: nfumo
Saco: ntutu, fuko
Sal: sukre mpolo
Saliva: mete
Salud: lumbo ,nsalamalekum
Sangre: menga
Santo: mpungo
Sapo: nkuila, nchulo
Saya: lelepum
Sembrar: nfuri, nfurintoto
Señor: mpangui
Silencio: mambe
Silla: kimbundo, luando
Soga: musene, mukolo, bulo
Sol: ntango, tango
Soldado: mubuonga, masoari
Soledad: moana kaka
Sombrero: musumbo
Sube: banda
Suelo: ntore
Sueño: kuanda, nsoyi

T


Tabaco: nsunga, sunga
Tambor: ngoma, ngoma mputo
Taro: mbinga
Taza: ponda
Techo: lulia
Tela: kangu
Ttempl: nso
Tener: simbanka
Tiempo: mbu, tango malanda
Tierra: ntoto
Tigre: ngo
Tijera: nsama
Tinta: fiota, menga fiota
Tirar: takula
Tiro: munduko
Tokar: takalunga
Todos: lumbo
Toma: ntuala
Tomar: tambula
Tonto: soe
Tormento: mbula
Trabajar: banga, nsikila
Trankilo: yeka
Trece: kumiyate
Tren: nkumbre
Tristeza: kikenda
Tropezar: munantansila
Trueno: kuankila


U


Uno: yasi
Uña: kiala
Uva: mamputo

V


Vaca: naa, naja
Vago: salantuwa
Valiente: yen yen
Valla: kuenda
Vapor: nkubri, kalunga
Vaso: nchuta
Vela: muenda
Velorio: tambi
Venedo: sansamu, sombi
Vender: ntuenda
Venga: mbanga
Verdad: mambianga
Verde: mbi
Verraco: guangangulo
Vete: kuenda, kuisa, diata
Vieja: kienbomba, kiboba
Viejo: nsula, okulu
Viento: nfinda, impenso
Vientre: munaluza
Vino: malafo, mbaso
Vira: bilula
Virar: biringuer
Visita: sensa
Vivir: buriri
Volar: kakuisa
Vos: ndinga

Y


Yerba: nfita
Yerbas: musanga

Z


Zapato:nkandu,mamabo